Το Κτήριο
Ένα κτήριο, χιλιάδες ιστορίες…
Το κτήριο στο οποίο στεγάζεται το Ίδρυμα Μουσείου Μακεδονικού Αγώνα και της Νεότερης Ιστορίας της Μακεδονίας αφηγείται από μόνο του τη δική του ιστορία. Τη βυζαντινή εποχή, στη θέση του σημερινού μητροπολιτικού συγκροτήματος, πιθανότατα υπήρχε ένα μεγάλο μοναστήρι, το όνομα του οποίου δεν είναι γνωστό. Μετά την άλωση της Θεσσαλονίκης παραχωρήθηκε στους Χριστιανούς ως οικόπεδο, κοντά στα παραλιακά τείχη, για να κτίσουν εκεί το μητροπολιτικό τους μέγαρο. Το 1870, με την κατεδάφιση των παράλιων τειχών της Θεσσαλονίκης, διανοίχθηκε ο κάθετος δρόμος που αποτελεί τη σημερινή οδό Αγίας Σοφίας, ενώ συγχρόνως διαμορφώθηκε η σημερινή οδός Προξένου Κορομηλά, με την ευθυγράμμιση της παράλληλης προς την προκυμαία οδού. Με τον τρόπο αυτό, σχηματίστηκε η γωνία των οδών Αγίας Σοφίας και Προξένου Κορομηλά, στην οποία η ελληνική κοινότητα ανήγειρε στα 1881, σε οικόπεδο που ανήκε στην Μητρόπολη και με την οικονομική χορηγία του Δημητρίου Φιλίπποβιτς, εφόρου και ταμία της αντιπροσωπείας της κοινότητας, το πρώτο κτήριο που θα στεγάσει το Ελληνικό Προξενείο στη Θεσσαλονίκη, που τότε ανήκε στην Οθωμανική Αυτοκρατορία.
Η πυρκαγιά
Η πυρκαγιά του 1890 προξένησε μεγάλες καταστροφές στο κεντρικό τμήμα της πόλης. Απώλειες υπέστη και το κτήριο του σημερινού Μουσείου που οικοδομήθηκε και πάλι το 1893 για να στεγάσει έως το 1912 το Γενικό Προξενείο της Ελλάδας στη Θεσσαλονίκη. Σύντομα, με τα χρήματα που εισπράχθηκαν από τις ασφάλειες, τη δωρεά του Ανδρέα Συγγρού, και τη βοήθεια της ελληνικής κυβέρνησης, συγκεντρώθηκε το απαιτούμενο ποσό για την ανέγερση κτηρίων της ελληνικής κοινότητας. Σε αυτά συγκαταλέγονταν μια νέα Μητρόπολη και δίπλα της ένα μεγαλοπρεπές νεοκλασικό κτήριο, σε σχέδια του γερμανού αρχιτέκτονα Έρνστ Τσίλλερ, κατάλληλο για προξενικό μέγαρο. Το Προξενείο θεμελιώθηκε τον Σεπτέμβριο του 1892 στη θέση του κατεστραμμένου κτηρίου και οι εργασίες ολοκληρώθηκαν τον Αύγουστο του 1893, με το συνολικό κόστος να ανέρχεται στις 2.000 οθωμανικές λίρες. Το 1894, το κτήριο ενοικιάστηκε στο ελληνικό κράτος και εκεί εγκαταστάθηκε ο Έλληνας Πρόξενος Γεώργιος Δοκός, που είχε παρακολουθήσει τις εργασίες ανέγερσής του.
Λάμπρος Κορομηλάς
Την περίοδο 1904-1906, Γενικός Πρόξενος διετέλεσε ο Λάμπρος Κορομηλάς, ο οποίος οργάνωσε τις μυστικές επιχειρήσεις του Μακεδονικού Αγώνα. Στα τρία χρόνια της θητείας του στη Θεσσαλονίκη, ο Κορομηλάς κατάφερε να συντονίσει όλες τις ελληνικές οργανώσεις της Μακεδονίας, ώστε να δρουν αποτελεσματικά, σχεδόν υπό ενιαία διοίκηση. Στο κτήριο του Προξενείου, γνωστό ως «Κέντρο», εγκαταστάθηκαν επίλεκτοι αξιωματικοί, που ανέλαβαν ως «ειδικοί γραφείς», το ρόλο των επιτελών. Αυτοί ήταν οι ουσιαστικοί αποδέκτες των σχετικών αναφορών, εκτιμούσαν την κατάσταση, έδιναν οδηγίες, συναντούσαν εκκλησιαστικούς και εκπαιδευτικούς παράγοντες. Επιπλέον, το κτήριο του Προξενείου συχνά φιλοξενούσε Μακεδονομάχους που περνούσαν απαρατήρητοι από ένα παραπόρτι στη μάντρα, το οποίο χώριζε τον μητροπολιτικό ναό από το Προξενείο.
Μετά την απελευθέρωση
Μετά την απελευθέρωση της Μακεδονίας και την ενσωμάτωσή της στο ελληνικό κράτος, ολοκληρώνεται η λειτουργία της προξενικής υπηρεσίας. Το 1915 φιλοξενείται στο κτήριο η Γεωργική Τράπεζα Μακεδονίας, το 1917, και για τα επόμενα τρία χρόνια, στεγάζεται εκεί η Εθνική Τράπεζα, ενώ το 1923 στεγάζεται το 21ο Δημοτικό Σχολείο Θεσσαλονίκης. Την περίοδο της γερμανικής Κατοχής στο κτήριο διανέμεται συσσίτιο του Ερυθρού Σταυρού, ενώ στο τέλος του Εμφυλίου Πολέμου, και για λίγους μήνες, το υπόγειο μετατρέπεται σε κρατητήριο πολιτικών κρατουμένων. Τις επόμενες δεκαετίες φιλοξενεί τη νυχτερινή σχολή «Σχολή Θηλέων» και από το 1970 έως το 1982 το 43ο Δημοτικό Σχολείο. Από το 1982 μέχρι σήμερα το ιστορικό αυτό κτήριο στεγάζει το Μουσείο Μακεδονικού Αγώνα.
